تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران (کتاب)

کتاب «تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران»، ترجمه «الکامل فى التاریخ» یا «کامل التواریخ» اثر عزالدین ابن اثیر مورخ بزرگ اسلامى در قرن ششم هجرى، شامل وقایع از آغاز خلقت تا سال ۶۲۸ قمرى است. این کتاب توسط عباس خلیلى و ابوالقاسم حالت به فارسى با عنوان مذکور ترجمه شده است.

مؤلف کتاب

ابوالحسن علی بن محمد بن محمد ابن اثیر (۶۳۰-۵۵۵ ق) ملقب به "عزالدین"، محدث و مورخ ادیب اهل تسنن می‌باشد. برادر بزرگتر او مجدالدین ابن اثیر (م، ۶۰۶ ق) صاحب کتاب «النهایه فی غریب الحدیث و الاثر» است.

عزالدین ابن اثیر در نیمه دوم قرن ششم و اول قرن هفتم زندگى کرد. حیات او که معاصر با پنج تن از خلفاى بنى عباس بود، بحرانهاى سیاسى متعددى را دربرمى گرفت که مهمترین آنها افول دولت سلجوقى، انقراض فاطمیان بدست صلاح الدین ایوبى، تعرض صلیبی ها به صفحات شرقى مدیترانه و ورود مغول به جهان اسلام بود. این مورخ بزرگ، چون همزمان با استیلاى مغول بوده مى‌توان گفت: از لحاظ زمانى نخستین مورخى است که وقایع عصر مغول را نسبتاً به تفصیل آورده، مخصوصاً وقایع زمان قراختاییان و خوارزمشاهیان تا اواخر ایام سلطنت جلال‌الدین منکبرنى را ضبط کرده و در گردآورى مواد کتاب الکامل نیز نهایت دقت را بکار برده است، به همین جهت کتاب او یکى از منابع مهم تاریخ مغول شمرده مى‌شود.

وی صاحب کتب مهم تاریخی دیگری مانند اسدالغابه فی معرفة الصحابه، اللباب فی تهذیب الانساب و التاریخ الباهر است. ابن اثیر سرانجام در سال ۶۳۰ هجری قمری در موصل از دنیا رفت.

محتوای کتاب

تاریخ «کامل» چنان که از نامش برمى‌آید، تاریخى جامع و کامل است که مؤلف آن وقایع کلیه کشورهاى اسلامى و برخى از کشورهاى غیراسلامى را تا سال ۶۲۸ هجرى قمرى ضبط کرده است.

در این تاریخ، زندگانى پیامبران، به ویژه پیامبر اسلام و حوادث دوران پادشاهان ایران از پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان گرفته تا سلسله‌هاى بعد از اسلام و کارهاى همه خلفا و سلاطین سرزمین‌هاى بین النهرین، عربستان، شام، روم شرقى (ترکیه فعلى)، نواحى شمال افریقا، اسپانیا، احوال فرمانروایان نواحى شرق، شمال شرق و شمال غرب ایران؛ مانند ماوراءالنهر، ترکستان، گرجستان، ارمنستان و غیره همه به تفصیل ذکر شده و اگر تاریخى وجود داشت که رویدادهاى تمام نقاط مذکور را تا این روزگار به همان تفصیل ضبط کرده بود، امروز علاقمندان به تاریخ شاید نیازى به تهیه تاریخ‌هاى دیگر نداشتند.

مترجمین محترم در ترجمه کتاب، تا آنجا که امکان داشته، نهایت دقت را بکار برده‌اند. متن عربى تاریخ الکامل که در بیروت چاپ شده، دوازده جلد است و جا داشت که از جلد اول آن ترجمه شود؛ ولى شادروان عباس خلیلى شاید جلد اول را که شامل احوالات پیامبران و پادشاهان ایرانى قبل از اسلام است، ضرورى ندیده و از ترجمه آنها صرفنظر کرده است. مترجم خود در این‌باره می‌گوید: «مجلد اول این کتاب حاوی قسمتی از تاریخ ایران است و به عقیده مورخین یا مردم قرون قبل شارح تاریخ عالم است از اول خلقت و ظهور آدم، ولی چون مملو از خرافات است و اغلب از تورات، افسانه‌های تاریخی پادشاهان ایران نقل شده و ایرانیان را از ترجمه و نقل آن بی‌نیاز می‌دانیم... از مجلد دوم شروع نمودیم.»

مرحوم خلیلى از تولد پیغمبر اسلام و زندگانى آن حضرت تا وقایع سال ۳۵۸ هجرى قمرى را ترجمه کرد که متاسفانه عمرش کفاف نداد و در بیست و یکم بهمن ماه سال ۱۳۵۰ زندگى را بدرود گفت. پس از آن، براى این که ترجمه «کامل» ناقص نماند به نویسنده نامى و دانشمند گرامى، هاشمى حائرى پیشنهاد شد تا با تسلطى که در زبان عربى و همچنین در نویسندگى دارند کارى را که عباس خلیلى اقدام کرده دنبال کنند و ترجمه این تاریخ معتبر را به پایان برسانند. ایشان نیز از وقایع سال ۳۵۹ تا رویدادهاى سال ۴۹۹ را ترجمه فرمودند؛ بعد به علت بیمارى چشم و ضعف قوه باصره از از ترجمه بقیه کتاب معذرت خواستند.

آقاى ابوالقاسم حالت نیز ادامه ترجمه این کتاب را بر عهده گرفت. وی ضمن ترجمه این کتاب شهرهایى را که فکر مى‌کرده، در نظر خواننده معمولى ناشناخته است و شناختن آنها ضرورى است، در ذیل صفحات توضیح داده است.

منابع

• نرم افزار ایران اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.